Wyjaśnienia ministerstwa sprawiedliwości ws. regulacji szczególnych w zakresie podziału majątku spadkowego


W odpowiedzi na wystąpienie samorządu rolniczego (►pismo z dn. 12.04.2021 r.), z wnioskiem o uwzględnienie w trakcie prac nad nowelizacją Kodeksu cywilnego regulacji szczególnych w zakresie podziału majątku spadkowego, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne, otrzymaliśmy obszerne wyjaśnienia z Departamentu Legislacyjnego Prawa Cywilnego MS (►pismo z dn. 25.05.2021 r.)

"(...) Definicja gospodarstwa rolnego zawarta jest w art. 553 k.c. i stanowi, że gospodarstwo rolne to grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Koniecznym elementem gospodarstwa rolnego jest nieruchomość rolna (grunt rolny), to jest część powierzchni ziemi stanowiąca odrębny przedmiot własności, która jest lub może być wykorzystywana do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej (art. 46 k.c.).

Ustawa Kodeks cywilny w Tytule X Księgi czwartej (Spadki) w sposób szczególny reguluje dziedziczenie gospodarstw rolnych. Zgodnie z treścią art. 1059 k.c., spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku: 1) stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej; albo 2) mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo 3) są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo 4) są trwale niezdolni do pracy.
O tym, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne decyduje stan z chwili otwarcia spadku. Wskazany przepis art. 1059 k.c. od początku swego obowiązywania podlegał licznym zmianom, na skutek kolejnych nowelizacji kodeku cywilnego. W obecnym kształcie przepis ten istnieje od dnia 1 października 1990 r., to jest od wejścia w życie ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny. W świetle tego przepisu oraz powiązanych z nim art. 1060 k.c. oraz art. 1062 k.c., krąg spadkobierców ustawowych gospodarstwa rolnego może być węższy od kręgu spadkobierców dziedziczących dany spadek na zasadach ogólnych oraz może obejmować osoby niepowołane do dziedziczenia pozostałej części spadku.
Po osobie, która pozostawiła spadek obejmujący gospodarstwo rolne, istnieją - na tle tych przepisów - dwie kategorie spadkobierców: jedna dziedzicząca gospodarstwo rolne oraz druga, nabywająca pozostałą część spadku.

Wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r. wspomniany przepis art. 1059 k.c. został uznany za niezgodny z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 21 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie, w jakim odnosi się do spadków otwartych od dnia 14 lutego 2001 r. W konsekwencji wyroku Trybunału Konstytucyjnego, do spadków otwartych od wskazanej daty brak jest ograniczeń w dziedziczeniu gospodarstw rolnych i stosuje się tu przepisy ogólne dotyczące dziedziczenia, to jest art. 931 i n. k.c. Jednocześnie nadal zastosowanie znajdą zasady dziedziczenia gospodarstwa rolnego wskazane w art. 1059 k.c., jeśli spadek został otwarty przed dniem 14 lutego 2001 r.

Uzasadniając wyrok z dnia 31 stycznia 2001 roku, Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę na konieczność pogodzenia różnych wartości i praw, to jest zasady ochrony prawa własności i prawa dziedziczenia z zasadą ochrony gospodarstw rodzinnych. Trybunał zauważył, że na podstawie art. 23 Konstytucji gospodarstwo rolne może być przedmiotem szczególnej regulacji prawnospadkowej, jednak regulacja ta nie może naruszać treści art. 21 Konstytucji, a więc także prawa do dziedziczenia. Wprawdzie, jak wskazał Trybunał, art. 23 zd. 2 Konstytucji wyraża zakaz eliminacji instytucji dziedziczenia lub wprowadzenia rozwiązań, które wykluczałyby swobodę testowania lub równą ochronę praw wszystkich spadkobierców, jednocześnie jednak nie wyłącza on możliwości wprowadzenia, odnośnie do dziedziczenia gospodarstw rolnych, szczególnej regulacji modyfikującej ogólne przepisy prawa spadkowego. Modyfikacje te nie mogą być jednak dowolne, ale mają służyć realizacji zasady wyrażonej w art. 23 Konstytucji, zgodnie z którą podstawą ustroju rolnego państwa jest gospodarstwo rodzinne.

Zgłoszone przez Krajową Radę Izb Rolniczych postulaty dotyczą zasad zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego, wyrażonych w treści art. 213 k.c. Przepis ten przewiduje, że jeżeli zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego przez podział między współwłaścicieli byłoby sprzeczne z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, sąd przyzna to gospodarstwo temu współwłaścicielowi, na którego zgodę wyrażą wszyscy współwłaściciele. Zdaniem KRIR nieostre i niedookreślone pojęcie „zasad prawidłowej gospodarki rolnej” daje szerokie pole do interpretacji, a w konsekwencji może prowadzić do nadmiernego rozdrobnienia gospodarstw rolnych. W związku z tym KRIR postuluje ustanowienie domniemania prawnego, że podział gospodarstwa rolnego per se sprzeniewierza się zasadom prawidłowej gospodarki rolnej. Domniemanie to byłoby wzruszalne. Strona chcąca obalić domniemanie musiałaby wykazać, że w razie podziału gospodarstwa nie dojdzie do naruszenia zasad prawidłowej gospodarki rolnej. KRIR postuluje też, by domniemanie nie działało w sytuacji, gdy wszyscy spadkobiercy wyrażą zgodę na podział fizyczny gospodarstwa rolnego.

Niewątpliwie przywołany art. 213 k.c. wprowadza pewne ograniczenia co do podziału gospodarstw rolnych. Ma on zastosowanie w sprawach działowych dotyczących gospodarstwa rolnego w związku z art. 1070 k.c., stanowiącym, że w razie podziału gospodarstwa rolnego, które należy do spadku, stosuje się odpowiednio przepisy o podziale gospodarstw rolnych przy zniesieniu współwłasności.
Z kwestionowanego przepisu wynika, że co do zasady zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego następuje przez podział między współwłaścicieli, a dopiero gdy takie postępowanie nie jest możliwe należy rozważać przyznanie gospodarstwa temu współwłaścicielowi, na którego wyrażą zgodę wszyscy współwłaściciele, a w braku zgody - temu, który będzie spełniał kryteria podmiotowe określone w art. 214 k.c. Taka wykładnia przepisu art. 213 k.c. wpisuje się w gwarancję prawidłowego rozwinięcia w normie ustawowej regulacji zawartych w art. 21 ust. 1 oraz art. 64 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i chroniących prawo własności.

Podkreślenia wymaga, że oceny czy podział gospodarstwa pozostaje w zgodzie z regułami prawidłowej gospodarki, należy dokonywać z uwzględnieniem okoliczności konkretnego przypadku. Zawarte w aktualnej treści przepisu art. 213 k.c. kryterium zasad prawidłowej gospodarki rolnej niewątpliwie zapewnia sądowi większą elastyczność przy podejmowaniu rozstrzygnięć, aniżeli miało to miejsce w okresie obowiązywania art. 163 k.c. W orzecznictwie sądów powszechnych jak i Sądu Najwyższego wypracowane zostały kryteria służące do oceny przesłanki „sprzeczności z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej”, określone m.in. w wytycznych Sądu Najwyższego zawartych w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z 15 grudnia 1969 r. w sprawie III CZP 12/697.
W orzecznictwie "sprzeczność z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej" ujmowane jest wąsko. W przypadku, gdy wydzielone części gospodarstwa rolnego mogą wciąż realizować funkcję rolną, choćby inaczej niż dotychczas, brak jest przesłanki negatywnej dokonania podziału gospodarstwa rolnego. Jednocześnie wskazuje się, że należy dążyć do tworzenia gospodarstw samodzielnych ekonomicznie, zdolnych sprostać konkurencji na rynkach wewnętrznym i zagranicznym. Sprzeczność podziału gospodarstwa z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej zachodzi np. w sytuacji, gdy istniałaby szansa na podjęcie towarowej produkcji rolnej w działowym gospodarstwie, a podział doprowadziłby do powstania nieżywotnej jednostki, która – ze względu na obszar, brak siedliska, inwentarza czy brak zainteresowań rolniczych właścicieli – z góry skazana byłaby na wyłączenie z produkcji rolnej.
Wskazuje się też, że podupadłe gospodarstwo rolne (tj. takie, które nie ma zdolności do samodzielnej produkcji towarowej) nie powinno być dzielone, jeśli istnieje realna perspektywa, że któryś ze współwłaścicieli, dysponując odpowiednimi środkami materialnymi, jest w stanie uczynić je warsztatem pracy, a mając kwalifikacje rolnicze, lub następcę rolnika podjąć działalność wytwórczą w zakresie produkcji roślinnej, zwierzęcej, ogrodniczej, lub rybnej, np. w formie gospodarstwa agroturystycznego.

W tym kontekście należy zauważyć, że żądanie podziału fizycznego funkcjonującego gospodarstwa rolnego przez osoby niezamieszkujące w tym gospodarstwie i nieprowadzące go osobiście oraz nie zamierzające podjąć gospodarki rolnej na wydzielonej im schedzie z reguły nie będzie odpowiadało zasadom prawidłowej gospodarki rolnej.
Zauważenia wymaga, że zwrot „prawidłowa gospodarka rolna” nie odnosi się jedynie do struktury obszarowej gospodarstw, na co zdaje się wskazywać KRIR. Aktualnie akcentuje się znaczenie przesłanek natury prośrodowiskowej, proekologicznej. Poprzez skreślenie przepisu art. 163 k.c. i zmianę przepisu art. 213 k.c.10 ustawodawca sygnalizuje, że istotniejsza niż sama struktura obszarowa gospodarstw rolnych jest kwestia stwarzania warunków dla rozwoju produkcji rolnej w tych gospodarstwach.

Mając na uwadze przedstawione wyżej rozumienie pojęcia „sprzeczności z zasadami prawidłowej gospodarki” wprowadzenie zasady, że podział fizyczny gospodarstwa rolnego jest a priori wykluczony, wydaje się co najmniej przedwczesne. Podział fizyczny gospodarstwa rolnego jest bowiem zależny od wielu złożonych czynników, które każdorazowo należy analizować przez pryzmat uchwalonych już przepisów, jak i orzecznictwa Sądu Najwyższego oraz dorobku orzeczniczego sądów powszechnych.
Odwołanie się na tle reguł podziału gospodarstwa rolnego do zwrotu niedookreślonego – zasad prawidłowej gospodarki rolnej – pozwala sądowi brać pod uwagę także inne przesłanki natury humanitarnej, psychologicznej, majątkowej, środowiskowej czy społecznej. Sądowi pozostawia się swobodę oceny w zakresie konieczności ochrony interesu, który wystąpi w konkretnej sytuacji. Istotne jest, że oceny, czy dane gospodarstwo rolne daje się podzielić bez uszczerbku dla zasad prawidłowej gospodarki rolnej, sąd dokonuje przy pomocy biegłego. Zgodnie bowiem z treścią art. 619 § 2 ustawy Kodeks postępowania cywilnego, podział w naturze nastąpi po zasięgnięciu opinii biegłych co do sposobu podziału.

Zaznaczenia wymaga, że aktualnie ochronę gospodarstw rolnych przed zbytnim rozdrobnieniem zapewnia ustawa z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego, która w art. 1 określa m.in. zasady kształtowania ustroju rolnego państwa przez poprawę struktury obszarowej gospodarstw rolnych, przeciwdziałanie nadmiernej koncentracji nieruchomości rolnych i zapewnienie prowadzenia działalności rolniczej w gospodarstwach rolnych przez osoby o odpowiednich kwalifikacjach. Ustawa ta od momentu jej nowelizacji ustawą z dnia 14 kwietnia 2016 r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw, wprowadziła pewne ograniczenia w dziedziczeniu gospodarstw rolnych.
Zapobiega rozdrabnianiu nieruchomości rolnych także art. 92 ust. 1 ustawy o gospodarce nieruchomościami wprowadzający generalny zakaz podziału nieruchomości oznaczonych w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego jako rolne, oraz w przypadku braku takiego planu – wykorzystywanych rolniczo, na części mniejsze niż 0,3 hektara.

Wprowadzenie w polskim porządku prawnym postulowanej w wystąpieniu generalnej zasady niepodzielności gospodarstw rolnych mogłoby ad casum utrudniać albo całkowicie uniemożliwiać zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego, co – w świetle konstytucyjnej zasady ochrony własności, jest niedopuszczalne, a wobec ugruntowanej praktyki orzeczniczej, w szczególności Sądu Najwyższego, w kwestii wykładni pojęcia „sprzeczności z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej”, jest także zbędne."


 

punktator

Przydatne linki


URZĘDY I INSTYTUCJE:

INSPEKCJE:

DORADZTWO:

WIADOMOŚCI ROLNICZE:

ROLNICTWO EKOLOGICZNE i TRADYCYJNE:

WSPARCIE DLA ROLNICTWA I OBSZARÓW WIEJSKICH:

---------------------------------------------------------------------


Licznik odwiedzin: 2442435