Nowe zagrożenia fitosanitarne dla Polski - raport PIORiN nr 19
1. Stwierdzenie obecności motyla Neoleucinoides elegantalis w Szwajcarii.
Neoleucinoides elegantalis jest motylem z rodziny wachlarzykowatych (Lepidoptera: Crambidae), którego występowanie stwierdzono w Meksyku oraz w większości krajów Ameryki Środkowej i Południowej. W krajach Unii Europejskiej agrofag ten podlega obowiązkowi zwalczania jako agrofag kwarantannowy. Żywicielami N. elegantalis są rośliny z rodziny psiankowatych (Solanaceae), w tym Solanum lycopersicum (pomidor), Solanum melongena (oberżyna), Capsicum annuum (papryka) oraz różne gatunki uprawiane i dziko rosnące w strefie klimatu tropikalnego. W latach 2020-2021 szkodnik był przechwytywany w przesyłkach świeżych owoców oberżyny, papryki i Solanum betaceum importowanych do Holandii i Belgii z Surinamu i Kolumbii. Na początku 2021 r. jeden osobnik dorosły (motyl) szkodnika został stwierdzony w prywatnym domu w Szwajcarii. Nie odnotowano materiału roślinnego porażonego przez gąsienice. Przypuszcza się, że szkodnik został przeniesiony wraz z importowanymi owocami pomidora lub oberżyny zakupionymi w pobliskich supermarketach, lecz nie uległ on zadomowieniu na terenie Szwajcarii.
Na roślinach pomidora jaja składane są na powierzchni owocu, kielicha, rzadziej na szypułkach kwiatowych i pąkach kwiatowych, a przy dużej liczebności szkodnika, także na liściach i łodygach. Na oberżynie jaja są składane na kielichu lub powierzchni owocu. Po wylęgu gąsienice wgryzają się do młodych owoców, powodując powstawanie niewielkich otworków, które z czasem ulegają zasklepieniu; w rozwijającym się owocu gąsienice żerują w miąższu oraz na nasionach. Występują cztery stadia wzrostowe gąsienic. Po zakończeniu rozwoju, gąsienice wygryzają się z owocu niewielkimi okrągłymi otworkami i przepoczwarczają się w kryjówkach, które budują z liści. W zależności od gatunku żywiciela, spotyka się je na zielonych lub suchych, w tym odpadłych, liściach, między owocami w gronie, itp. Ponadto można spotkać je w opakowaniach towarzyszących owocom w transporcie. Gąsienice mają zabarwienie ciała od białego do różowego, z jasnożółtą głową o ciemniejszej pigmentacji. Wyrośnięta gąsienica ma 15-20 mm długości. Skrzydła motyla są białawe, miejscami przezroczyste, na których łuski tworzą brązowe lub czarne plamy. Rozpiętość skrzydeł samicy wynosi 15-30 mm, a samca 15-33 mm.
W naszym kraju istnieje możliwość rozwoju szkodnika w szklarniowych uprawach na warzyw psiankowatych oraz pojawiania się krótkotrwałych populacji na roślinach gruntowych, lecz brak możliwości przezimowania w gruncie.
2. Meloidogyne vitis sp. n. – nowy pasożyt winorośli.
Guzaki (Nematoda: Meloidogynidae) są nicieniami pasożytującymi na podziemnych częściach roślin, głównie korzeniach. Ich nieruchome samice w czasie żerowania wytwarzają enzymy, które przyczyniają się do powstawania na korzeniach, bulwach ziemniaka, itp., guzowatych wyrośli.
W 2021 r. opisano nowy dla nauki gatunek guzaka, Meloidogyne vitis, który pasożytował na korzeniach winorośli w prowincji Yunnan w Chinach. Na korzeniach porażonych roślin były widoczne drobne wyrośla. Żerowanie nicieni doprowadzało do żółknięcia i opadania liści, zmniejszonej produkcji owoców, zahamowania wzrostu i karłowacenia roślin. Z uwagi na liczne występowanie nicieni ich szkodliwość była znaczna. Na chwilę obecną nie wiadomo, czy poza winoroślami nicień może porażać inne rośliny. W przypadku przeniknięcia do Europy nicień ten prawdopodobnie mógłby porażać winorośl wywołując szkody gospodarcze.
3. Przeniesienie Cryphonectria parasitica na drzewku kasztana ze szkółki w Słowacji do Szwecji.
Cryphonectria parasitica jest grzybem, który poraża przede wszystkim kasztany (Castanea spp.), a ponadto dęby (Quercus spp.), Castanipsis spp., klony (Acer spp.), sumaka octowca (Rhus typhina) i orzesznika pięciolistkowego (Carya ovata). W krajach Unii Europejskiej agrofag ten jest Regulowanym Agrofagiem Niekwarantannowym (RAN) na roślinach do sadzenia kasztana.
Patogen występuje w Ameryce Północnej, Azji, Australii i w wielu krajach Europejskich, w latach 90-tych XX wieku został on wykryty w Polsce (kilka ognisk), lecz ogniska te zostały wyniszczone i obecnie grzyb nie występuje w naszym kraju. W 2018 r. grzyba stwierdzono w prywatnym ogrodzie w Szwecji na jednej roślinie kasztana (Castanea sativa X C. crenata, odm. „Marigoule”), która została zakupiona w szkółce na terenie Słowacji i przywieziona do Szwecji przez nabywcę. Była to jak dotąd jedyna roślina porażona przez C. parasitica na terenie Szwecji. Roślina ta została usunięta i zniszczona, a do bieżącego roku obowiązuje zakaz sadzenia roślin żywicielskich C. parasitica w ogrodzie, gdzie była ona uprawiana.
Grzyb infekuje miejsca uszkodzone przez owady. Na pniach i gałęziach powstają nekrozy, które mogą szybko je opasać, powodując żółknięcie lub brązowienie umieszczonych powyżej liści, które więdną, lecz pozostają na gałęzi. Raki, nekrozy i zrakowacenia o zabarwieniu żółtopomarańczowym do czerwonobrunatnego są wyraźnie widoczne na tle zielonkawej kory, zwłaszcza młodszych gałęzi. Porażone obszary są lekko zapadnięte, wybrzuszone lub spękane; na martwej korze powstają liczne, pomarańczowe lub żółotobrązowe piknidia o średnicy do 3 mm, z których podczas wilgotnej pogody wydostaje się, w formie skręconej spirali, lepka, szarożółta masa zarodników konidialnych. Po zdjęciu kory zewnętrznej widoczne są beżowe, wachlarzowate płaty grzybni.
Grzyb został w przeszłości stwierdzony w Polsce, dlatego w przypadku jego przeniesienia do naszego kraju, zwłaszcza wraz z materiałem szkółkarskim byłby on w stanie rozwijać się w naszym kraju na gatunkach żywicielskich. Jak wskazuje powyższy przykład, do przeniesienia patogena może wystarczyć jedna porażona roślina.
4. Chrysanthemum stem necrosis virus (wirus nekrozy łodygi chryzantemy) – zagrożeniem dla upraw złocieni w Europie.
Chrysanthemum stem necrosis virus jest patogenem, który w krajach Unii Europejskiej podlega obowiązkowi zwalczania. Głównym żywicielem jest chryzantema wielkokwiatowa (Dendranthema x grandiflorum), rzadziej porażany jest pomidor (Solanum lycopersicum), a sporadycznie gerbera (Gerbera spp.) i eustoma wielkokwiatowa (Eustoma russelianum).
Gatunek ten jest notowany w Azji (Iran, Japonia, Korea Południowa) i Brazylii. Jego obecność stwierdzono w kilku krajach europejskich (Belgia, Holandia, Słowenia, Wielka Brytania i Włochy) na złocieniach, lecz ogniska patogena, niekiedy pojawiające się kilkakrotnie w ciągu kilku lat, zostały zlikwidowane.
W Holandii na chryzantemach jako objawy porażenia przez wirusa obserwowano łagodne lub silne nekrotyczne smugi na łodydze, więdniecie liści i łodyg, a w niektórych przypadkach chlorotyczne lub nekrotyczne plamy i pierścienie na liściach. Niekiedy z czasem następowała całkowita martwica łodygi doprowadzająca do więdnięcia części roślin. W Brazylii objawy na chryzantemach zostały opisane jako nekrozy na liściach otoczone żółtymi obszarami, a następnie martwica na łodygach, pędach kwiatostanowych i szypułkach kwiatów. Porażone chryzantemy w Wielkiej Brytanii wykazywały martwicę na łodygach i nekrozy na liściach. Na naturalnie zainfekowanych roślinach pomidora w Brazylii obserwowano nekrozy na łodygach oraz nekrotyczne plamy i pierścienie na liściach. Na sztucznie zainokulowanych odmianach pomidorów „Moneymaker”, „Pronto” i „Trust” objawy porażenia systemicznego zostały opisane jako zmiany na liściach: chlorotyczne i nekrotyczne, chloroza i szorstkość oraz silne zahamowanie wzrostu roślin, chociaż nie wszystkie zainokulowane rośliny miały objawy porażenia. Na porażonych gerberach infekcja często przebiega bezobjawowo, a niekiedy obserwuje się objawy w postaci słabego żółknięcia i nekroz na liściach.
Wektorem wirusa są wciornastki (Thysanoptera) przenoszące patogena z roślin porażonych na zdrowe. Natomiast z obszarów swojego występowania do Europy wirus ten mógłby przeniknąć na roślinach do sadzenia z gatunków żywicielskich, zwłaszcza chryzantem, a także kwiatach ciętych, warzywach i owocach gatunków żywicielskich. Zważywszy na stwierdzenie wirusa w kilku krajach europejskich istnieje prawdopodobieństwo jego przeniesienia do Polski. W naszym kraju mógłby on przede wszystkim rozwijać się na chryzantemach, a w mniejszym stopniu na pomidorach i gerberach.
5. Wykrycie guzaka holenderskiego (Meloidogyne fallax Karssen) w Szwecji
Guzak holenderski (Meloidogyne fallax) jest nicieniem, którego żywicielami są jedno- i dwuliścienne rośliny zielne, w tym ziemniaki, różne gatunki warzyw (pomidor, fasola, groch, marchew, skorzonera, por i inne), burak cukrowy, truskawka, zboża, trawy, kukurydza, lucerna i różne rośliny dziko rosnące. W krajach Unii Europejskiej podlega obowiązkowi zwalczania. Gatunek dotychczas został stwierdzony w Afryce (RPA), Ameryce Południowej (Chile), Australii, Nowej Zelandii oraz kilku krajach europejskich (Belgia, Holandia, Francja, Niemcy, Szwajcaria i Wielka Brytania). W Szwecji, na południu kraju, w 2017 na roślinach ziemniaka po raz pierwszy stwierdzono występowanie pokrewnego gatunku – guzaka amerykańskiego (Meloidogyne chitwoodi), który także podlega obowiązkowi zwalczania w krajach Unii Europejskiej. W 2018 r. M. chitwoodi stwierdzono w kolejnym gospodarstwie na południu kraju. W trakcie badań na obecność tego nicienia w sąsiednich gospodarstwach, prowadzonych w tym samym roku, w próbie gleby pobranej na jednym z pól, po zbiorach ziemniaków, stwierdzono obecność guzaka holenderskiego. W konsekwencji, na polu tym w 2019 r. wstrzymano uprawę roślin (czarny ugór), natomiast w roku 2020 uprawiano rośliny pastewne. W 2021 r. zezwolono właścicielowi na uprawę na porażonym polu dowolnych roślin poza marchwią i ziemniakami. W bieżącym roku ponownie zostaną pobrane z tego pola próbki gleby celem poddania ich analizie na obecność nicieni.
Oba kwarantannowe gatunki guzaków rozprzestrzeniają się na większą odległość wraz z porażonym materiałem roślinnym – roślinami do sadzenia, bulwami ziemniaka, cebulami roślin ozdobnych, a także wraz z podłożem. Ocena PRA przeprowadzona przez Instytut Ochrony Roślin – Państwowy Instytut Badawczy w 2016 r. wykazała, że gatunek ten może zasiedlić potencjalnie obszar całej Polski.
Stwierdzenie występowanie guzaka amerykańskiego i guzaka holenderskiego w Szwecji - kraju położonym na północ od Polski zdaje się potwierdzać wnioski odnośnie możliwości rozwoju się obu gatunków nicieni w naszym kraju.
Źródło: PIORiN
